تأثیررفتارهای فرهنگی امام جمعه درفرهنگ رفتاری جامعه
نویسنده: ابوالفضل طباطبایی

مقدمه:

نقش‌آفرینی یکی از موضوعاتی است که همه موجودات به آن علاقه‌‌مند هستند و به دنبال به‌دست آوردن آن و رسیدن به جایگاهی که بتوانند در محیط اطراف خود مؤثر باشند، تلاش می‌کنند. بدیهی است که همه عناصر موجود در جامعه، اعم از زمان، مکان و افراد می‌توانند نقش‌آفرین باشند. اگرچه نقش افراد در تحولات فرهنگی بسیار مهم‌تر از سایر عناصر به‌شمار می‌آید، این نکته نیز روشن خواهد بود که نقش هر‌کسی و هر جایگاهی در امور مربوط به اطراف و محیط زندگی و یا فعالیت خود، بستگی به جهات شأنیت و جایگاه وی دارد.

از این رو، وقتی سخن از نقش‌آفرینی فرهنگی امام جمعه به میان می‌آید، بایستی ابتدا به جایگاه امامت جمعه در حوزه فرهنگ دینی توجه نمود، تا پس از روشن شدن جایگاه امامت جمعه،  نقش امام جمعه  نیز مشخص شود.

جایگاه فرهنگی امام جمعه:

امام جمعه در منطقه امامت خود دارای شئون و جایگاه‌های متعددی است که هر‌کدام از آن‌ها می‌تواند در تغییر و اصلاح فرهنگ مردم و جامعه محیطی اطراف خود مؤثر واقع شود. از این رو در این نوشتار به برخی از آن شئون و نحوه تأثیر‌گذاری آن در عرصه فرهنگ منطقه امامت جمعه خواهیم پرداخت.

1. اقامه نماز‌جمعه و ترویج فرهنگ تقوا و بصیرت اجتماعی

اولین شأن و جایگاه امام جمعه که شاید مهم‌ترین نیز به‌شمار آید، اقامه و برپایی نماز پرشکوه جمعه است که به خودی خود یکی از کانون‌های مهم فرهنگی است.

وظیفه‌ای که امام جمعه در نماز‌جمعه و خطبه‌های آن به عهده دارد، تبیین فرهنگ دینی، اسلامی و انسانی برای مردم است که اولین مرحله تبیین نیز، توصیه همیشگی به تقوا است، چرا‌که رعایت تقوا، نوعی فرهنگ دینی است و بی‌توجهی به تقوا و ارتکاب گناه نیز فرهنگ غیر‌دینی است که فرجام ترویج این نوع از فرهنگ بسیار روشن است.

توصیه مؤکد به اهمیت نماز‌جمعه، می‌تواند به دلیل تأثیر‌گذاری فراوانی آن باشد. امام صادق(‏علیه‌السلام) از پدرش، از امام على(‏علیه‌السلام) روایت مى‌کند که فرمود:

«اگر ده بار از حضور در نماز عید قربان محروم شوم، از یک بار حضور نیافتن بدون عذر در نماز‌جمعه، برایم بهتر است.»⁽¹⁾

تعیین محدوده  اقامه نماز‌جمعه برای ایجاد وحدت رویه فرهنگی

یکی از ویژگی‌ها، رعایت فاصله محل برگزاری دو نماز‌جمعه است که شش کیلومتر و یا یک فرسخ شرعی(پنج و نیم کیلومتر) است. در‌باره حضور افراد در نماز‌جمعه، رعایت بیش از این اندازه نیز توصیه شده است، چنان‌که فرموده‌اند در فاصله یک فرسخی نمی‌توان دو نماز‌جمعه را برگزار کرد، اما در صورتی‌که در فاصله بیش از آن نیز تنها یک نماز برگزار می‌شود، بر مردم لازم است تا فاصله دو فرسخی تلاش نمایند برای این‌که در نماز‌جمعه شرکت کنند. امام باقر‌(علیه‌السلام) فرمود:

«تَجِبُ الْجُمُعَةُ عَلَى مَنْ کَانَ مِنْهَا عَلَى فَرْسَخَیْنِ.»⁽²⁾

«نماز‌جمعه بر کسی‌که تا فاصله دو فرسخی قرار دارد، واجب است حضور پیدا کند.»

محمد‌بن‌مسلم از امام صادق(علیه‌السلام) در‌‌باره نماز‌جمعه پرسید که امام فرمود:

«تَجِبُ عَلَى مَنْ کَانَ مِنْهَا عَلَى رَأْسِ فَرْسَخَیْنِ فَإِذَا زَادَ عَلَى ذَلِکَ فَلَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ‏ءٌ.»⁽³⁾

«بر کسانی‌که تا فاصله دو فرسخی قرار دارند، واجب است شرکت کنند، ولی بیش‌تر از آن وجوبی ندارد.»

نکته مهمی که از این روایت استفاده می‌شود این است که خطبه‌های نماز‌جمعه که در حقیقت نمونه‌ای از رفتار فرهنگی امام جمعه است، می‌تواند در محدوده دو فرسخی منطقه حضور وی، تحول فرهنگی ایجاد کند و حکمت این‌که مردم منطقه در دو فرسخی پای شنیدن خطبه‌های یک امام جمعه بنشینند، شاید این باشد که یک خطبه و یک رفتار فرهنگی از یک امام جمعه می‌تواند مجموعه بزرگی را مورد تأثیر خود قرار دهد.

ممکن است این پرسش به‌وجود آید که آیا این اثر فرهنگی مربوط به نمازجمعه است یا مربوط به امام جمعه؟

پاسخ این پرسش را می‌توان با اندکی تأمل درباره تفاوت‌های میان نمازجمعه و جماعت به‌دست آورد، چرا‌که اگر این اثر به‌خاطر اصل نماز باشد، هر آینه بایستی در نماز‌جماعت هم باشد، چرا‌که در اصل نماز بودن و به جماعت اقامه شدن نیز مشترک هستند، ولی این اثر در نماز‌جماعت وجود ندارد، بلکه فقط در نمازجمعه است. پس باید جایگاه این اثر را در غیر از نماز جست‌وجو کرد و آن جایگاه مربوط به خطبه‌های نماز‌جمعه است که یکی از رفتارهای امام جمعه محسوب می‌شود. همچنین وقتی در قرآن‌کریم به سعی و تلاش برای رسیدن به نماز‌جمعه نوصیه شده، ذکر الله را به خطبه‌های نماز تفسیر کرده‌اند نه خود نماز:

«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِذَا نُودِىَ لِلصَّلَوةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْاْ إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَرُواْ الْبَیْعَ ذَ لِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ.»

در‌باره این‌که مقصود از ذکر الله چیست، دو نظریه مطرح  است:

1. مقصود از ذکر الله نماز است که در آیه مزبور نماز‌جمعه محسوب می‌شود.

2. نظریه دومی را نیز برخی مطرح کرده‌اند که مقصود نماز و خطبه‌های نماز می‌باشد.⁽⁴⁾

واضح است که با این نظریه، سخنرانی و خطبه‌خوانی در اسلام به عنوان یک امر واجبِ فرهنگ‌ساز تشریع شده و مورد توجه قرار گرفته است که نشان از اهمیت روشنگری و بصیرت‌بخشی به جامعه و تحول فرهنگی از طریق خطبه‌های نماز‌جمعه دارد.

خطبه‌های نماز‌جمعه و تحوّل فرهنگی

امام جمعه در دو خطبه بایستى مطالب دینى و اعتقادى و ضرورى دین مردم و مسایل مورد نیاز آنان در بُعد اجتماعى را مطرح کند و به آنان آگاهى بدهد که همه آن‌ها تبیین فرهنگ دینی و متأثر نمودن مردم از نمازجمعه است.

فضل‌بن‌شاذان نیشابوری در ضمن مجموعه روایاتی که درباره علل احکام از وجود مقدس امام رضا(علیه‌السلام) روایت نموده، این چنین نقل می‌کند که امام فرمود:

«فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ قِیلَ لِأَنَّ الْجُمُعَةَ مَشْهَدٌ عَامٌّ فَأَرَادَ أَنْ یَکُونَ الْإِمَامُ سَبَباً لِمَوْعِظَتِهِمْ وَ تَرْغِیبِهِمْ فِی الطَّاعَةِ وَ تَرْهِیبِهِمْ مِنَ الْمَعْصِیَةِ وَ تَوْفِیقِهِمْ عَلَى مَا أَرَادَ مِنْ مَصْلَحَةِ دِینِهِمْ وَ دُنْیَاهُمْ وَ یُخْبِرُهُمْ بِمَا وَرَدَ عَلَیْهِمْ مِنَ الْآفَاتِ وَ مِنَ الْأَهْوَالِ الَّتِی لَهُمْ فِیهَا الْمَضَرَّةُ وَ الْمَنْفَعَةُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتْ خُطْبَتَیْنِ قِیلَ لِأَنْ یَکُونَ وَاحِدَةٌ لِلثَّنَاءِ وَ التَّمْجِیدِ وَ التَّقْدِیسِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْأُخْرَى لِلْحَوَائِجِ وَ الْإِعْذَارِ وَ الْإِنْذَارِ وَ الدُّعَاءِ وَ مَا یُرِیدُ أَنْ یُعَلِّمَهُمْ مِنْ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ مَا فِیهِ الصَّلَاحُ وَ الْفَسَاد.»⁽⁵⁾

«اگر کسی بپرسد که چرا در نماز‌جمعه خطبه قرار داده شده، پاسخ وی این چنین داده شود: زیرا جمعه محل شهادت و حضور عموم مردم است و با وجوب اقامه خطبه در نماز‌جمعه، خداوند اراده نموده است تا برای خطیب جمعه سبب و وسیله موعظه و نصیحت مردم و ترغیب آن‌ها به اطاعت و بندگی و پرهیز‌دادن آن‌ها از گناه و معصیت فراهم شود و همچنین خطیب جمعه مردم را در مسیر مصلحت دین و دنیایشان متوقف سازد و مردم را از خبرها و حالات و رخدادهای گوناگونی که در آن فرصت زمانی واقع شده، آگاه سازد و برای آنان تبیین نماید که کدام به حال شما مضرّ است و کدام برای شما منفعت خواهد داشت. و چنانچه بپرسد چرا دو خطبه در نمازجمعه قرار داده شده، این چنین پاسخ داده می‌شود: برای این‌که یک خطبه به حمد و ستایش و تقدیس و ثنا‌گویی خداوند اختصاص داده شود و دیگری به طرح نیازمندی‌ها‌ی مردم و مشکلات آن‌ها و دعا برای رفع آن‌ها و هر آنچه که امام جمعه برای دین و دنیای آن‌ها مصلحت می‌داند، اختصاص یابد.»

از این روایات استفاده می‌شود که اسلام علاوه بر عبادت‌‌ها و بندگی‌ها، برای سخنرانی و اطلاع‌رسانى و برداشتن گام‌های فرهنگی نیز ارزش قایل شده و حتی در خصوص عبادتی همانند نماز‌جمعه نیز از وجوب فرهنگ‌سازی غافل نشده است، بلکه اراده فرموده که مردم و مسلمانان از رخدادهای جامعه بشری و رفتارهای فرهنگی  اطراف خود و همچنین جهان اسلام باخبر باشند.

 به همین دلیل نمازجمعه در اسلام یک عمل اجتماعى با برخوردارى از دو بُعد عبادى و سیاسى به‌شمار آمده و هدف از تشریع آن نیز برقراری انسجام و اتحاد و  یکپارچگی در جامعه اسلامی است.

مقام معظم رهبری در تبیین جایگاه فرهنگی امام جمعه و تأثیر خطبه‌های نماز‌جمعه در فرهنگ‌سازی جامعه چنین می‌فرماید:

«به نظر من، یکی از مهم‌ترین عوامل حفظ ایمان و روحیه در مردم، همین نمازهای جمعه و خطبه‌های جمعه و حضور معنوی مردم در صحنه نمازجمعه است و این که یک نفر انسان امین، با زبان صادقی که مردم او را قبول دارند، هر جمعه از اوضاع کشور برای مردم می‌گوید و آن‌ها را نصیحت، و جهت‌گیری‌شان را تصحیح می‌کند.»⁽⁶⁾

2. ترویج علوم دینی و آموزش‌های اسلامی

یکی از مهم‌ترین اولویت‌ها در جامعه رو به رشد، توجه به علم و آموزه‌های علمی در امور گوناگون است که این توجه، نیازمند وجود یک قطب علمی و محوریت آموزش مسایل علمی و دینی می‌باشد، چرا که با وجود چنین محوریتی می‌توان جذابیت دانش و اقبال عمومی به آن را فراهم کرد؛ زیرا (الناس علی دین ملوکهم) و این یک حقیقت اجتماعی است و واقعیت رفتاری مردم جامعه را تبیین می‌کند.

این جمله معروف، بیانگر این است که مردم در رفتارهای اجتماعی خود پیش از آن‌که خود محور باشند، رهبر محور هستند و پرواضح است که امام جمعه از جایگاه رهبری منطقه‌ای برخوردار است و مردم در رفتارهای اجتماعی و گرایش‌های خود به رویکرد رهبری منطقه‌ای توجه دارند. پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) فرمود:

«اغْدُ عَالِماً أَوْ مُتَعَلِّماً أَوْ مُسْتَمِعاً أَوْ مُحِبّاً وَ لَا تَکُنِ الْخَامِسَة فَتَهْلِکَ.»⁽⁷⁾

«صبح کن در حالی‌که یا عالم باشی یا علم آموز یا مستمع یا محبّ ایشان و پنجمی مباش که هلاک شوى.»

در این حدیث پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) محور همه حرکت‌های اجتماعی گروه‌ها‌ی مختلف مردمی را بر پایه ارتباط با عالمان دینی و گرایش‌های علمی معرفی می‌کند که امام جمعه به عنوان یک عالم محوری در جامعه که هم از جایگاه علمی و هم از جایگاه معنوی برخوردار است، می‌تواند این سفارش و توصیه پیامبر اسلام را تحقق بخشد.

پس در حقیقت در منطقه‌ای که امام جمعه حضور دارد و محل مراجعه و ارتباط گروه‌های مختلف مردمی قرار می‌گیرد، مردم در ارتباط با وی، به حدیث پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) عمل می‌کنند و روزشان را در یکی از حالات چهارگانه شروع می‌کنند؛ زیرا مردم در ارتباط با امام جمعه یا خود عالم هستند که با وی هم‌نشینی می‌کنند و یا در محافل آموزشی امام جمعه شرکت می‌کنند که در حقیقت متعلّم و دانشجوی وی هستند و یا در پای خطبه‌های او می‌نشینند که مستمع سخنان وی به‌شمار می‌آیند و یا لااقل از دوستداران امام جمعه هستند که به فرموده پیامبر اعظم(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) همگی آنان قابلیت سعادتمندی را دارند، ولی تنها راه هلاکت جامعه، خروج از گروه‌های چهارگانه است که می‌توان گفت مقصود پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) دشمنی با رهبران دینی و منطقه‌ای مانند امام جمعه عادل و اهل تهذیب نفس و خود‌ساخته است، به‌ویژه وقتی که امام جمعه، منصوب از ناحیه امام عادل و معصوم و یا نایب او در دوران غیبت؛ یعنی ولی‌فقیه باشد که از جایگاه برتری برخودار خواهد بود.

پس هر‌چه حضور امام جمعه در مناطق گوناگون جدی‌تر شود، می‌توان گفت که جامعه را از هلاکت علمی و معنوی نجات خواهد داد و هرچه مردم از نعمت حضور امام جمعه محروم باشند، از سعادت دنیا و آخرت محروم خواهند بود.

3. هدایت حوزه علمیه و تربیت عالمان دینی

یکی از فعالیت‌های اختصاصی و مفید عالمان دینی، حضور و فعالیت در حوزه‌های علمیه در راستای پرورش و تربیت طلاب علوم دینی و مبلّغان علوم اسلامی است که خوشبختانه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با حضور امامان جمعه در شهرستان‌ها و مناطق گوناگون، این امر از سوی آن‌ها مورد توجه ویژه قرار گرفته و حوزه‌های علمیه شهرستان‌ها و مناطق کوچک از رونق بیش‌تری برخوردار گردیده است که این موضوع یکی از تأثیرات فرهنگی حضور امام جمعه محسوب می‌شود.

وقتی امام جمعه در یک منطقه حضور دارد و در حوزه علمیه تدریس و مدیریت می‌کند، طلابی تربیت می‌شوند که در آینده فرهنگی همان جامعه نقش‌آفرین شده و موجب رشد فرهنگی مردم خواهند شد.

وقتی در هر منطقه‌ای تعدادی مبلّغ دینی با دستان عالم محوری شهر؛ یعنی امام جمعه تربیت شده باشند، آن‌ها در حقیقت سربازان فرهنگی در حوزه دین خواهند بود که همگی تحت فرماندهی امام جمعه وقت به انجام مأموریت‌های تبلیغی خواهند پرداخت و واضح است که چه آثار و برکات فراوانی را در میان جامعه شهری و روستایی به‌وجود خواهند آورد.

4. هدایت‌های تبلیغی برای مبلّغان منطقه‌ای

به‌طور معمول در مناسبت‌های گوناگون و فصلی، برخی از مبلّغان دینی در مناطق مختلف حضور می‌یابند و فعالیت‌های تبلیغی خود را پیگیری می‌نمایند، اما به جهت این‌که هر عالم دینی و مبلّغ اسلامی از یک سلیقه و فکر مخصوص به خود برخوردار می‌باشد، ممکن است حرکت‌های فرهنگی و تبلیغ افراد با هم در امور زندگی مردم تعارض و تناقضاتی را به‌وجود آورد، مثلاً یکی به وحدت میان شیعه و سنی قایل باشد و یکی نباشد، اما با حضور یک عالم برتر منطقه به عنوان امام جمعه و محور اصلی حرکت‌ها‌ی تبلیغی، می‌توان برای آن‌ها یک سبک واحد و وحدت رویه‌ا‌ی تعریف نمود که همگان از همان اصول و ضوابط پیروی کنند. در نتیجه اگرچه افراد با سلیقه خود عمل می‌کنند، اما با تعیین رویه واحد، از تناقضات وحدت‌شکن جلوگیری خواهد شد و به یک اقدام وحدت‌آفرین خواهد رسید که این از برکات حضور امام جمعه در منطقه امامت خود می‌باشد.

نشست‌هایی که در آغاز ایام تبلیغی از سوی امامان جمعه با عالمان دینی در قالب جلسه جامعه روحانیت و غیره برگزار می‌شود، در همین رابطه قابل ارزیابی خواهد که به تعیین یک شعار واحد در تبلیغ اموری دینی خواهد انجامید.

5. راهبری آمران به معروف و ناهیان از منکر

یکی از آثار و برکات فرهنگی حضور امام جمعه در مناطق گوناگون، این است که با حضور وی مردم  به انجام فرایض دینی تشویق و ترغیب شده و در اصلاح امور دینی جامعه نیز به مشارکت دعوت خواهند شد که از جمله فرایض مهم دینی، توجه به دو فریضه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر به عنوان دو اهرم مهم نظارت عمومی می‌باشد. امام صادق(علیه‌السلام) فرمود:

«إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ سَبِیلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصُّلَحَاءِ فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ وَ تَحِلُّ الْمَکَاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظَالِمُ وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ وَ یُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ یَسْتَقِیمُ الْأَمْر.»⁽⁸⁾

«همانا امر به معروف و نهى از منکر‌، راه و روش پیامبران و طریقه صالحان و نیکان است که به‌وسیله آن واجبات انجام مى‏شود، مذاهب امنیت مى‏یابند، در‌آمدها حلال، مظالم بازگردانده مى‏شود، زمین‏آباد، از دشمنان انتقام گرفته مى‏شود و امور سامان مى‏یابد.»

بیان فوق که از امام صادق(علیه‌السلام) صادر شده است، بیانگر نقش این دو فریضه در احیای غیرت دینی می‌باشد که از سوی امام جمعه ساماندهی می‌شود. البته از نگاه قانونی هم امام جمعه رییس ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد که در ساماندهی مزبور مؤثر است.

معروف‌گستری و منکر‌ستیزی در بستر جامع بشری، روح رسالت رسانه‌ای پیامبران است، که این ویژگی از کارکردهای نهاد مقدس نماز‌جمعه می‌باشد.

بر همگان روشن است که چنانچه مردم در‌باره مسایل دینی خود حساس باشند، در روند اصلاح امور جامعه بسیار نقش‌آفرین خواهند بود و به نتیجه نیز خواهند رسید.

6. نظارت فرهنگی بر اقدامات مدیران  اداری منطقه

یکی از بخش‌های مهم و تأثیر‌گذار در جوامع انسانی، مدیران بخش‌های دولتی و به عبارت دیگر، شورای اداری منطقه است که به جهت این‌که نمادی از حاکمیت منطقه به‌شمار می‌آیند از قدرت تأثیر‌گذاری بالایی نیز برخوردارند و می‌توانند فرهنگ منطقه و مردم آن را تحت تأثیر رفتارهای خود قرار دهند. حضور امام جمعه در منطقه و شرکت در جلسات شورای اداری و برقراری ارتباط مستقیم و صمیمانه با مدیران منطقه، می‌تواند این زمینه را فراهم کند که رفتارهای مجموعه شورای اداری و حاکمیت منطقه‌ای را تحت تأثیر نگاه‌های فرهنگی و دینی خود قرار دهد و از رفتارهای نامناسب آن‌ها که می‌تواند در اثر سیاست‌های جناحی و تأثیرات گوناگون جذابیت ظواهر فریبنده دنیایی انجام شود، جلوگیری کند.

این نظارت در دو بخش هماهنگ تحقق می‌یابد:

الف) وقتی مدیران مجموعه منطقه‌ای بدانند که فردی با اطلاعات کافی و وافی و همراه با شناخت درست از مسایل دینی - که جایگاه او نیز به رهبری الهی نظام وابستگی دارد - در حال مراقبت و رصد‌نمودن اعمال و رفتارهای مدیریتی آنان است، یک نظارت درونی در مدیران ایجاد خواهد شد و در نتیجه به کاهش جرایم اخلاقی و فرهنگی مدیران خواهد انجامید.

ب) این‌که مدیران در یک روند مستمر و منظم و با موضوعات جذاب و مورد ابتلای آنان، پای سخنان موعظه‌ای یک عالم دینی و آگاه به مسایل زمان بنشینند، و او را نیز به عنوان فردی عادل قبول داشته باشند، به‌طور قطع تأثیر‌پذیری از موعظه‌های وی خواهند داشت و به اصلاح رفتاری آنان خواهد انجامید.

7. ترویج روحیه خیر‌خواهی و آبادانی‌های عمومی

از جمله مسایلی که می‌تواند به عنوان شاخصی برای رشد فرهنگی جامعه به‌شمار آید، توسعه روحیه خیر‌خواهی و نیکوکاری در میان افراد آن جامعه است، و هر جامعه‌ای که از این روحیه بیش‌تر برخوردار باشد، می‌توان مدعی شد که در جهت فرهنگی پیشرفته‌تر است.

امام جمعه و نهاد امامت جمعه از جمله ارکان مهم و تأثیر‌گذار در این روند اجتماعی هستند، چرا که یکی از وظایف امام جمعه تشویق مردم به مشارکت در امور خیر و شایسته است، همانند: ایجاد و تعمیر مساجد، حسینیه‌ها، کتابخانه‌ها، دارالقرآن‌ها، مدارس علمیه، ورزشگاه‌های عمومی، ترویج بناهای موقوفه دینی و ... که هر‌کدام از این کارها با حضور امام جمعه به شکل بهتری تحقق خواهد یافت، چرا‌که امام جمعه از اعتماد مردم برخوردار است و هرچه اعتماد بیش‌تر باشد، کمک و مساعدت در امور خیریه بیش‌تر خواهد بود. هر جامعه‌ای که از بناهای خیریه و و عام‌المنفعه بیش‌تری برخوردار باشد، از آبادانی‌های فراوان‌تری نیز بهره‌مند می‌شود، و امروز امامان جمعه موفق، کسانی هستند که در این امر تلاش بیش‌تری نموده‌اند.

اگر آمار حوزه‌های علمیه و مساجد و حسینیه‌ها و مصلی‌‌های نماز‌جمعه که با تلاش و مدیریت امامان جمعه تأسیس شده است از سوی مرکز رسمی آمار بیان شود، معلوم خواهد شد که چه مقدار آبادانی‌های اجتماعی به‌دست امامان جمعه انجام شده و می‌شود.

8. ترویج و حمایت از کار و فعالیت‌های اقتصادی

اسلام دینی جامع و کامل برای بشریت است و به اقتضای کمال و جامعیت آن، بایستی به همه جهات نیاز بشر و همه مسیر‌های رشد و تعالی انسان توجه کرده باشد، لذا به موضوع کار و تلاش نیز عنایت نموده و مطالب فراوانی را درباره توصیه کرده است، چرا که کار به خودی خود شرط حیات و زندگی انسان است و بدون آن بهره‌ای از حیات برای آدمی وجود نخواهد داشت. کار مهم‌ترین عاملی است که حیات بشر، عزّت و سربلندی هر فرد و اجتماعی بستگی به میزان وجود آن دارد.

اسلام کار را به عنوان یک امر مقدس و ارزشی، تشویق کرده و از بیکاری نیز برحذر داشته و آن را  امری مذموم و بیماری خطرناک و مسری برای جامعه معرفی کرده است.

از دیدگاه اسلام، رشد فرهنگی جامعه و رسیدن به حیات طیبه و زندگی سالم، منوط به وجود شرایطی است که از جمله مهم‌ترین‌ آن‌ها، توجه به کار شایسته و مطلوب است.

«مَنْ عَمِلَ صَلِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ‏و حَیَوةً طَیِّبَةً ... .» ⁽⁹⁾

«هر‌کس - از مرد یا زن - کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگى پاکیزه‏اى، حیات حقیقى بخشیم.»

جامعه برخوردار از رشد فرهنگی، جامعه‌ای است که از همه جهات رشید و برجسته باشد، نه فقط از یک جهت و یک سو. از این رو، رشد و توانمندی جسمی جامعه که معلول پرداختن به کار و تلاش‌های اجتماعی است، می‌تواند روح و روان جامعه را نیز به پویایی برساند. امام علی(علیه‌السلام) فرمود:

«من یعمل یزدد قوة و من یقصر فی العمل یزدد فترة.»⁽¹⁰⁾

«هر کسی کار کند، نیرومند‌تر شود و هر‌کس در کار کوتاهی ورزد، بر سستی و ضعف او در کارها افزوده خواهد شد.»

امام جمعه با توجه به جایگاه بلند معنوی و اجتماعی که دارد، با حضور در میان اقشار مختلف مردم و به‌ویژه بخش‌های کارگری و کارفرمایی و مراکز تولیدی و اقتصادی، می‌تواند در ترویج این روحیه بسیار مؤثر باشد و مایه تشویق کارگران و کارفرمایان و تولیدگران شود که در نتیجه به ترویج اقتصاد و تولید خواهد انجامید.

این کار به طور معمول از سوی امامان جمعه در مناطق امامت خود انجام می‌شود و مورد تقدیر اصحاب تولید و اقتصاد نیز انجام می‌گیرد. مثلاً برخی از  امامان جمعه به صورت متناوب در بازار مسلمین حضور می‌یابند و ضمن تقدیر از فعالیت بازاریان، نسبت به مواردی که از جهت شرعی و اخلاقی به عنوان آسیب محسوب می‌شود، تذکر  داده و اصلاح می‌نمایند که همه این رفتارهای فرهنگی امامان جمعه، در فرهنگ رفتاری جامعه تأثیر‌گذار خواهد شد.

سال‌های گذشته و امسال از سوی مقام معظم رهبری به نام‌های اقتصادی نام‌گذاری شده است. یکی از عوامل تشویق مردم به فعالیت‌های اقتصادی و تولیدی و ...، خطبه‌ها، سخنرانی‌ها و حضور صمیمانه امامان جمعه در مراکز اقتصادی و تولیدی بوده است و امروز نیز امامان جمعه در رشد فرهنگ اقتصاد مقاومتی، بیش‌ترین نقش کارساز و مؤثر را خواهند داشت.

9. احیای مناسبت‌های مذهبی و ملی

یکی از نقش‌های مهم امامان جمعه در جامعه اسلامی و بشری، اقدامات فرهنگی آنان در خصوص احیای واجبات دینی فراموش شده و مناسبت‌های ملی و مذهبی از یاد رفته در جامعه است.

روزگاری بودکه مردم به مسأله زکات تنها به عنوان یک حکم تشریفاتی اسلامی توجه می‌کردند نه به عنوان یک حکم عملیاتی و اجرایی که شرط ایمان و اسلام است. اما با تلاش‌های امامان جمعه، موضوع پرداخت زکات به یک واجب جدّی تبدیل شده و در جهت فقر‌زدایی و ترویج آبادانی‌های عام‌المنفعه بسیار مفید واقع گردیده و میلیاردها ریال سرمایه عمومی برای فقیران جامعه از این طریق فراهم گردیده است.

همچنین روزگاری بود که مناسبت‌های مذهبی در میان مردم تنها به ماه رمضان و محرم خلاصه می‌شد و مردم تنها در این دو زمان به تعظیم شعایر دینی می‌پرداختند و ایام دیگر همانند فاطمیه، ایام شهادت امام صادق(علیه‌السلام)، دهه مهدویت، دهه ولایت، دهه کرامت رضوی و غیره مورد غفلت و بی‌توجهی و یا کم‌توجهی بود و تنها همان روز مناسبت مورد توجه بود و نه بیش‌تر. اما با تلاش‌هایی که امامان جمعه کردند، این ایام زنده شد و این همه از آثار رشد فرهنگی جامعه با راهبری‌های امامان جمعه می‌باشد.

این رشد فرهنگی جامعه در آینده زندگی بشریت نیز مؤثر خواهد بود، چرا که به طور مثال با ترویج دهه مهدویت و فراهم شدن آشنایی بیش‌تر مردم با امام زمان(عج) و موضوع مهدویت و اعتقاد به وجود امام زنده غایب، یکی از شرایط ظهور امام زمان‌(عج) فراهم می‌گردد. بنابراین می‌توان ادعا کرد که امامان جمعه با اقدامات فرهنگی خود، شرایط ظهور امام زمان(عج) را فراهم می‌نمایند و سربازان فرهنگی حضرت در دوره غیبت برای زمینه‌سازی ظهور هستند که این وظیفه را با ارشادات نایب آن حضرت؛ یعنی ولی‌فقیه به انجام می‌رسانند.

10. بصیرت‌بخشی نسبت به موضوع اساسی فتنه

فتنه در هر دورانی می‌تواند رخ دهد و هیچ جامعه‌ای در هیچ زمانی نمی‌تواند از وقوع فتنه در امان باشد. بنابراین باید خود را آماده مبارزه با فتنه‌های جدید و نوین بکند، چرا‌که فتنه‌انگیزی کار شیطان و اعوان و انصار او است و هیچ‌گاه جامعه‌ای از وجود شیاطین و یاران وی خالی نخواهد بود.

جامعه نیازمند نیروها و کارشناسان دلسوزی است که در هر لحظه با آمادگی کامل بتوانند فتنه و ابزار و زمینه‌های آن را بشناسند و برای مبارزه با آن اعلان آمادگی کنند و به هیچ گروهی از گروه‌های سیاسی جامعه نیز وابستگی مستقیم نداشته باشند، تا فتنه‌گران در هیچ لحظه‌ا‌‌ی احساس آرامش و امنیت نکنند.

امامان جمعه اولین و مهم‌ترین گروهی هستند که در عرصه و میدان مسایل فرهنگی نظام اسلامی، هم کارشناس خبره و دلسوز هستند و نیز هیچ‌گونه وابستگی به هیچ فرد و یا گروهی غیر از ولایت‌فقیه ندارند و تنها از ولی‌فقیه زمان فرمان می‌برند. از این رو، در همه لحظات برای بصیرت‌بخشی نسبت به فتنه‌ها و آگاهی‌بخشی به مردم آماده هستند. آنان در طول هر هفته مسایل و رفتار فتنه‌گران را رصد نموده و با استفاده از رهنمود‌های رهبری نظام، در روز جمعه به تبیین آن برای مردم می‌پردازند.

امامان جمعه در فتنه 88  به یاری ولی‌فقیه نظام شتافتند و در طول چند ماه فعالیت فتنه‌گران که موجب خطای بسیاری از افراد نیز گردید، و ریزش برخی از خواص بی‌بصیرت را نیز در پی داشت، توانستند از پیشرفت فتنه جلوگیری کنند تا جایی‌که مقام معظم رهبری از فعالیت سازمان ائمه جمعه در مسایل فرهنگی اعلان رضایت کرده و فرمودند:

«در حال حاضر، دستگاه حقی بر مبنای امامت و ولایت حق به‌وجود آمده است و کسانی‌که امروز متصدی امر امامت جمعه‌اند، حقیقتاً انسان‌های مؤمن و متقی و صادق و معنوی و روحانی و بی‌طمع هستند و قصد اقتدار و قدرتمندی ندارند و این منصب را مقام و موقعیت دنیایی نمی‌دانند. تأثیر و نقش این تریبون در چنین شرایطی، فوق‌العاده و طراز اول خواهد بود و قوام معنوی و حصار ایمانی جامعه را حفظ خواهد کرد. اگر ما این تریبون را نمی‌داشتیم، معلوم نبود وضع انقلاب و روحیه مردم چگونه بود. این، یکی از برکات انقلاب بود و امام‌(قدس‌سره) به این نکته توجه داشتند.» ⁽¹¹⁾

پی‌نوشت‌ها:

1. قرب‌الاسناد، ص 153، ح 563؛ تهذیب‌الاحکام، ج 3، ص 247، ح 676.
2. کافی، ج3‌، ص 418‌.
3. کافی، ج3، ص418‌.
4. المیزان، ج19، ص273؛ آشنایی با قرآن (شهید مطهری)، ج7، ص100.
5. عیون اخبار‌الرضا، ج1، ص106.
6. حدیث ولایت، ج‌1.
7. منیة‌المرید، ص‌10.
8. کافى، ج5، ص‌56.
9. النحل/97/16.
10. غررالحکم، رقم‌7990.
11. حدیث ولایت، ج‌1.